"Γιατί δεν υπάρχει τίποτε, πραγματικά τίποτε, που να μπορεί να μας συγκρατεί και να μας διαφυλάσσει τόσο, όσο η ταπεινοφροσύνη και το να είμαστε μετριόφρονες και συνεσταλμένοι και να μη σχηματίζουμε ποτέ καμμιά μεγάλη ιδέα για τον εαυτό μας. Αυτό το πράγμα γνωρίζοντας καλά και ο Χριστός και αρχίζοντας την πνευματική εκείνη διδασκαλία, άρχισε πρώτα την παραίνεση από την ταπεινοφροσύνη, και όταν άνοιξε το στόμα του, αυτόν τον νόμο παρουσίασε πρώτα, λέγοντας αυτό "μακάριοι οι φτωχοί τω πνεύματι" (Ματθ. ε 3).
Όπως λοιπόν όταν πρόκειται κάποιος να χτίσει ένα μεγάλο και επιβλητικό σπίτι, βάζει και ανάλογο θεμέλιο, ώστε να μπορέσει να βαστάξει το προστιθέμενο αργότερα βάρος, έτσι ακριβώς και ο Χριστός, σηκώνοντας στις ψυχές τους τη μεγάλη εκείνη οικοδομή της πίστης, βάζει πρώτα, σαν κάποιο θεμέλιο και αρχή σταθερή και βάση μόνιμη και ακίνητη, την παραίνεση της ταπεινοφροσύνης, επειδή γνώριζε πως όταν αυτή ριζώσει στις ψυχές των ακροατών, όλα τα άλλα μέρη της αρετής μπορούν να χτίζονται με ασφάλεια. Όπως λοιπόν όταν αυτή απουσιάζει και αν ακόμη κατορθώσει κάποιος όλη την υπόλοιπη αρετή, κοπίασε άσκοπα και μάταια και άχρηστα, σαν εκείνον που έχτισε το σπίτι του επάνω στη άμμο, ο οποίος βέβαια υπέμεινε τον κόπο, αλλά δε χάρηκε το κέρδος, γιατί δεν έβαλε σταθερό θεμέλιο, έτσι και αυτός που χωρίς ταπεινοφροσύνη επιδιώκει οποιοδήποτε αγαθό, τα έχασε και τα κατέστρεψε όλα.
Και λέγοντας ταπεινοφροσύνη δεν εννοώ την ταπεινοφροσύνη που βρίσκεται στα λόγια, ούτε εκείνη που βρίσκεται πάνω στη γλώσσα, αλλά την ταπεινοφροσύνη που βρίσκεται μέσα στο νου, που προέρχεται από την ψυχή, που βρίσκεται μέσα στη συνείδηση, που μόνο ο Θεός μπορεί να τη βλέπει. Φθάνει αυτή η αρετή, και όταν παρουσιάζεται μόνη της πολλές φορές, να εξιλεώσει το Θεό. Και αυτό το φανέρωσε ο τελώνης. Γιατί αυτόν παρ' όλο που δεν είχε κανένα αγαθό και δεν μπορούσε να παρουσιασθεί από τα κατορθώματά του, λέγοντας μόνο "ελέησόν με τον αμαρτωλό", κατέβηκε από το ναό δικαιωμένος, παρά ο φαρισαίος, μολονότι βέβαια τα λόγια εκείνα δεν ήταν απόδειξη ταπεινοφροσύνης αλλά μόνο ευγνωμοσύνης. Γιατί ταπεινοφροσύνη είναι όταν κάποιος, αν και αναγνωρίζει στον εαυτό του μεγάλη αξία, δε φαντάζεται για τον εαυτό του τίποτε μεγάλο, ενώ ευγνωμοσύνη είναι όταν κάποιος, ενώ είναι αμαρτωλός, το ομολογεί αυτό. Αν όμως εκείνος που δεν αναγνώριζε στον εαυτό του κανένα αγαθό απέσπασε τόση εύνοια από το Θεό επειδή ομολόγησε αυτό ακριβώς που ήταν, πόση παρρησία θ' απολαύσουν αυτοί που μπορούν να πουν τα πολλά τους κατορθώματα αλλά όλα τα ξεχνούν και συγκαταλέγουν τον εαυτό τους ανάμεσα στους τελευταίους; Έτσι ακριβώς έκαμε και ο Παύλος. Γιατί, αν και ήταν πρώτος απ' όλους τους δικαίους, έλεγε ότι αυτός ήταν πρώτος από τους αμαρτωλούς (Α Τιμ. α 15) και όχι μόνο το έλεγε αλλά το είχε πιστέψει. Επειδή από το δάσκαλό του διδάχθηκε πως όταν τα κάνουμε όλα, πρέπει να ονομάζουμε τους εαυτούς μας άχρηστους δούλους (Λουκ. ιζ 10).
... Γιατί αν συμπεριφερόμαστε έστι, μας αρκεί αυτό για προσφορά και θυσία, όπως και ο Δαυΐδ έλεγε "θυσία τω θεώ πνεύμα συντετριμμένον, καρδίαν συντετριμμένην και τεταπεινωμένην ο θεός ουκ εξουδενώσει". Δεν είπε απλώς ταπεινωμένη, αλλά και συντριμμένη, γιατί το συντριμμένο είναι και θρυμματισμένο, ούτε βέβαια, αν θέλει, μπορεί να υπερηφανευθεί. Έτσι και εμείς ας μη ταπεινώνουμε μόνο την ψυχή μας, αλλά και ας τη συντρίψουμε και ας τη θρυμματίσουμε και συντρίβεται όταν θυμάται συνέχεια τα δικά της αμαρτήματα. Αν την ταπεινώσουμε έτσι, δεν θα μπορέσει, έστω και να το θέλει να υπερηφανευθεί, γιατί η συνείδηση σαν κάποιο χαλινάρι τη σταματάει όταν σηκώνεται και τη συγκρατεί και την πείθει να είναι μετρημένη σε όλα.
Έτσι θα μπορέσουμε να βρούμε και χάρη ενώπιον του Θεού. "όσω γαρ μέγας ει", λέγει η Γραφή, "τοσούτω ταπείνου σεαυτόν, και εναντίον Κυρίου ευρήσεις χάριν" (Σοφ. Σειρ. 3, 18). Εκείνος όμως που βρήκε χάρη ενώπιον του Θεού, δε θα αισθανθεί καμμιά δυσκολία, αλλά και εδώ θα μπορέσει με τη χάρη του Θεού να ξεπεράσει εύκολα όλα εκείνα τα δεινά και να ξεφύγει τις τιμωρίες που υπάρχουν στη ζωή για τους αμαρτωλούς, γιατί η χάρη πηγαίνει παντού πριν απ' αυτόν και του εξευμενίζει τα πάντα".
"Όλοι όμως ας ταπεινώσουμε τις ψυχές μας με την ελεημοσύνη, με το να συγχωρούμε τις αμαρτίες των συνανθρώπων μας, με το να μη μνησικακούμε και με το να μην εκδικούμαστε. Αν ενθυμούμαστε συνέχεια τα σφάλματά μας, δε θα μπορέσει κανένα από τα έξω πράγματα να μας οδηγήσει σε αλαζονεία, ούτε τα πλούτη, ούτε η δύναμη, ούτε η εξουσία, ούτε η τιμή, αλλά, και αν ακόμη καθίσουμε στο βασιλικό όχημα, θα στενάξουμε πικρά. Γιατί και ο μακάριος Δαβίδ ήταν βασιλιάς και έλεγε "θα λούζω κάθε νύχτα το κρεββάτι μου", και δε ζημιώθηκε καθόλου από τη βασιλική πορφύρα και το στέμμα και δεν αλαζονεύθηκε, και επειδή είχε συντετριμμένη την καρδιά του θρηνούσε".
"Τι λοιπόν είναι τα ανθρώπινα πράγματα; Στάχτη και σκόνη, και σαν χνούδι μπροστά στον άνεμο, καπνός και σκια, φύλλο περιφερόμενο εδώ και εκεί και άνθος, όνειρο και μύθος και παραμύθι, άνεμος και αέρας απλώς σιγανός που φεύγει και χάνεται, φτερό που δε στέκεται, φύσημα αέρα που τρέχει και οτιδήποτε άλλο υπάρχει πιο μηδαμινό από αυτά."
"Και αν ακόμη ανεβούμε στην ίδια κορυφή της αρετής, ας θεωρούμε τους εαυτούς μας τελευταίους απ' όλους, αφού μάθαμε ότι και από τους ίδιους τους ουρανούς η αλαζονεία μπορεί να καταρρίψει εκείνον που δεν προσέχει, και ότι από την ίδια την άβυσσο των αμαρτημάτων η ταπεινοφροσύνη μπορεί να ανεβάσει υψηλά εκείνον που ξέρει να συμπεριφέρεται με μετριοφροσύνη. Γιατί αυτή έστησε τον τελώνη μπροστά από το φαρισαίο, ενώ εκείνη, δηλαδή η αλαζονεία και η υπερηφάνεια, νίκησε και ασώματη δύναμη, το διάβολο, ενώ η ταπεινοφροσύνη και η επίγνωση των αμαρτημάτων του εισήγαγε τον ληστή στον παράδεισο πριν από τους αποστόλους. Αν όμως αυτοί που ομολογούν τα δικά τους αμαρτήματα χαρίζουν στον εαυτό τους τόση μεγάλη παρρησία, εκείνοι που αναγνωρίζουν στον εαυτό τους πολλά αγαθά και ταπεινώνουν την ψυχή τους, πόσα στεφάνια δε θα επιτύχουν; Γιατί όταν η αμαρρτία είναι ενωμένη με την ταπεινοφροσύνη, τρέχει με τόση ευκολία ώστε να ξεπερνάει και να προλαβαίνει τη δικαιοσύνη που συνυπάρχει με την αλαζονεία. Αν λοιπόν τη συνδέσεις με τη δικαιοσύνη που δε θα φθάσει; Πόσους ουρανούς δε θα περάσει; Οπωσδήποτε θα σταθεί κοντά στο θρόνο του Θεού ανάμεσα στους αγγέλους με πολλή παρρησία. Αν πάλι η αλαζονεία που συνδέθηκε με τη δικαιοσύνη μπόρεσε με την υπερβολή και τη βαρύτητα της δικής της κακίας να ταπεινώσει την παρρησία εκείνης, αν είναι ενωμένη με την αμαρτία, σε πόση γέεννα δε θα μπορέσει να γκρεμίσει αυτόν που την έχει;
Αυτά τα λέγω όχι για να αδιαφορούμε για τη δικαιοσύνη, αλλά για να αποφύγουμε την αλαζονεία, όχι για να αμαρτάνουμε, αλλά για να είμαστε μετριόφρονες. Γιατί η ταπεινοφροσύνη είναι θεμέλιο της δικής μας αρετής. Και αν ακόμη οικοδομήσεις επάνω άπειρα, είτε ελεημοσύνη είτε προσευχές, είτε νηστεία, είτε κάθε αρετή, αν δεν τεθεί αυτή πρώτα, όλα θα οικοδομηθούν άσκοπα και μάταια, και θα πέσουν εύκολα κάτω, όπως η οικοδομή εκείνη που κτίσθηκε πάνω στην αμμο. Γιατί δεν υπάρχει τίποτε που να μπορεί να σταθεί χωρίς αυτήν. Αλλά, είτε τη σωφροσύνη πεις, είτε την παρθενία, είτε την περιφρόνηση των χρημάτων, είτε οτιδήποτε άλλο, όλα είναι ακάθαρτα και μολυσμένα και βδελυρά όταν απουσιάζει η ταπεινοφροσύνη. Παντού λοιπόν ας την έχουμε μαζί μας, στα λόγια, στις πράξεις, στις σκέψεις, και μαζί της ας τα κτίζουμε αυτά."
"Είσαι ταπεινός και μάλιστα ταπεινότερος από όλους τους ανθρώπους; Να μην υπερηφανεύεσαι γι' αυτό ούτε να κατηγορείς τους άλλους, για να μη χάσεις το καύχημά σου. Γι' αυτό δείχνεις ταπεινοφροσύνη, για να απαλλαγείς από την αλαζονεία. Αν λοιπόν μ' αυτήν πέσεις σε αλαζονεία, καλύτερα να μη δείχνεις ταπεινοφροσύνη, γιατί άκου τον Παύλο που λέγει "μέσω του καλού με οδηγεί στο θάνατο, για να γίνει η αμαρτία υπερβολικά αμαρτωλή χρησιμοποιώντας την εντολή". Όταν σου έρθει η σκέψη να θαυμάσεις τον εαυτό σου για την ταπεινοφροσύνη σου, σκέψου τον Κύριό σου που κατέβηκε, και δε θα θαυμάσεις πια τον εαυτό σου ούτε θα τον επαινέσεις, αλλά και θα το περιγελάσεις, γιατί δεν έκανε τίποτε. Οπωσδήποτε να θεωρείς τον εαυτό σου οφειλέτη. Ο,τι και αν κάνεις, θυμήσου εκείνη τη παραβολή "ποιός από σας", λέγει, "που έχει ένα δούλο, θα του πει, όταν επιστρέψει στο σπίτι, «κάθισε να φας»; Δε θα του πει αυτό, σας λέγω, αλλά «σήκω και υπηρέτησέ με»"
Αγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος